Delta 11/2024

Zadania

Zadanie M 1798

W pola tabeli \(9 \times 9\) wpisano liczby całkowite od 1 do 81 (w każdym polu znajduje się jedna liczba, wszystkie liczby są różne). Okazało się, że dowolne dwie liczby różniące się o 3 znajdują się w sąsiednich polach. Udowodnić, że różnica liczb wpisanych w pewne dwa narożne pola jest podzielna przez 6.

Rozwiązanie
Rozważmy reszty z dzielenia przez 3 liczb znajdujących się w czterech narożnych polach. Zgodnie z zasadą szufladkową Dirichleta, dla co najmniej dwóch z tych liczb \(x<y\) rozważane reszty są równe, zatem różnica \(y-x\) jest podzielna przez 3.

Pokolorujmy teraz pola tabeli w szachownicę, tak aby pola narożne były czarne. Rozważmy pola, w których wpisane są liczby \[x,\; x+3,\; x+6, \ldots,\; y-3,\; y.\] Każde dwie kolejne liczby w tym ciągu znajdują się w polach o wspólnym boku – to znaczy w polach o różnych kolorach. Oznacza to, że wszystkie liczby w naszym ciągu, które mają tę samą parzystość co \(x,\) znajdują się na czarnych polach, a cała reszta na polach białych. Ponieważ liczba \(y\) znajduje się na czarnym polu, ma taką samą parzystość jak \(x,\) to znaczy liczba \(y-x\) jest parzysta. W szczególności liczba \(y - x\) jest podzielna przez \(6.\)

Zadanie M 1799

Pięć krawędzi pewnego czworościanu jest stycznych do sfery. Udowodnić, że istnieje inny zbiór pięciu krawędzi tego czworościanu, z których każda jest styczna do pewnej sfery (niekoniecznie tej samej co wcześniej).

Rozwiązanie
Niech sfera \(\Omega\) będzie styczna do krawędzi \(AC,\) \(CB,\) \(BA,\) \(AD\)\(BD\) w punktach, odpowiednio, \(X,\) \(Y,\) \(Z,\) \(T\)\(U.\) Wtedy na podstawie twierdzenia o odcinkach stycznych (patrz Kącik Przestrzenny\(\Delta_{10}^{3}\)) \(CX= CY,\) \(AX= AZ= AT,\) \(DT= DU\) oraz \(BY= BZ= BU.\) W szczególności dostajemy z tych równości, że \(AC- AD= BC-BD.\)

Pokażemy teraz, że ostatnia uzyskana równość daje nam styczność okręgów wpisanych w trójkąty \(ACD\)\(BCD.\) Istotnie, niech te okręgi będą styczne do krawędzi \(CD\) w punktach odpowiednio \(P\)\(Q.\) Wtedy, korzystając z twierdzenia o odcinkach stycznych (ale już dla trójkąta), łatwo dostajemy, że \(AC-AD= CP-PD\) i podobnie \(BC-BD=CQ-QD.\) Wobec tego zachodzi równość \(CP-PD=CQ-QD,\) która implikuje, że \(PQ=0,\) czyli \(P=Q.\)

Biorąc teraz sferę zawierającą okręgi wpisane w trójkąty \(ACD\)\(BCD,\) widzimy, że jest ona styczna do krawędzi \(AC,\) \(AD,\) \(DB,\) \(BC,\) \(CD.\)

Zadanie M 1800

Udowodnić, że dla dowolnej liczby całkowitej dodatniej \(n\) zachodzi nierówność \[(n!)!\leq (n-1)!^{n!}\cdot n!^{(n-1)!}.\]

Rozwiązanie
Dla \(n=1,2\) zachodzi równość. Niech teraz \(n\geq 3\) i połóżmy \(A:=(n-1)!.\) Nierówność przyjmuje postać \[(nA)!\leq A^{nA}\cdot (nA)^A.\] Weźmy pod uwagę kilka (oczywistych) nierówności: \[\begin{gathered} 1\cdot 2\cdot 3\cdot \ldots \cdot A<A^A, \\ (A+1)\cdot (A+2)\cdot (A+3)\cdot \ldots \cdot (2A)<(2A)^A, \\ (2A+1)\cdot (2A+2)\cdot (2A+3)\cdot \ldots \cdot (3A)<(3A)^A, \\ (\dots)\\ ((n-1)A+1)\cdot ((n-1)A+2)\cdot ((n-1)A+3)\cdot \ldots \cdot (nA)<(nA)^A. \end{gathered}\] Mnożąc je wszystkie stronami, dostajemy: \[\begin{aligned} (nA)!&<A^A\cdot (2A)^A\cdot (3A)^A\cdot \ldots \cdot (nA)^A=A^{nA}\cdot (1\cdot 2\cdot \ldots \cdot n)^A=\\&=A^{nA}\cdot (nA)^A. \end{aligned}\]
Zadanie F 1107

Z brzegu balkonu, na wysokości \(H\) nad ziemią, Jacek upuszcza pionowo ołowiane kulki, każda o masie \(m.\) Stara się jak najdokładniej trafić w wyznaczony punkt. Dysponuje najprecyzyjniejszą dostępną aparaturą. Na podstawie zasady nieoznaczoności Heisenberga oszacuj typową odległość od celu, w jakiej będą lądowały kulki Jacka?

Rozwiązanie
W polu grawitacyjnym o przyspieszeniu \(g\) kulka spadnie w odległości \(s = \Delta x + \Delta v\cdot t\) od ,,celu”, jeśli Jacek puścił ją z poziomą prędkością \(\Delta v\) z punktu przesuniętego o \(\Delta x\) od położenia dokładnie nad celem. Czas spadku: \[t = \sqrt{\frac{2H}{g}}.\] Dokładność wyznaczenia punktu ,,startu”, \(\Delta x,\) i dokładność wyznaczenia poziomej składowej pędu, \(\Delta p,\) ogranicza zasada Heisenberga: \[\Delta x \cdot \Delta p \ge \hbar,\] \(\hbar\) jest stałą Plancka dzieloną przez \(2\pi.\)

Oznacza to, że dla danego \(\Delta x\) dokładność, \(\Delta v,\) wyznaczenia prędkości (Jacek chce, żeby \(v = 0\)) ogranicza nierówność: \[\Delta v = \frac{\Delta p}{m} \ge \frac{\hbar}{m\Delta x},\] czyli \[\begin{aligned} s&=\Delta x+t\Delta v =\Delta x+t\frac{\Delta p}{m} \geq\Delta x+\frac{t \hbar}{m}\cdot\frac{1}{\Delta x}. \end{aligned}\] Funkcja \(f(z)=z+Az^{-1}\) osiąga minimum dla \(z=\sqrt{A}.\) Jej wartość w minimum to \(2\sqrt{A}.\) Stąd ostatecznie po podstawieniu danych obliczmy, że typowa odległość upadku kulki od celu wyniesie: \[s \ge 2\biggl(\frac{2H \hbar^2}{gm^2}\biggr)^{1/4}.\] Zadanie zaczerpnięte ze zbioru Berkeley Physics Problems With Solutions (red. Min Chen).

Zadanie F 1108

Belka o masie \(m\) i długości \(L\) spoczywa na poziomym, płaskim podłożu. Współczynnik tarcia między powierzchnią belki i podłożem wynosi \(\mu.\) Belka jest jednorodna, tzn. masa przypadająca na jednostkę jej długości jest stała i wynosi \(\rho.\) Jaka jest najmniejsza wartość \(F_{min}\) poziomej, punktowej (tzn. przyłożonej w jednym punkcie belki) siły potrzebnej do przesunięcia belki? Przyspieszenie ziemskie wynosi \(g.\) Pomijamy różnicę wartości współczynników tarcia statycznego i kinetycznego.

Rozwiązanie
Belka naciska na podłoże siłą \(N = mg,\) a więc równoległe przesuwanie belki wymaga działania na nią poziomą siłą o wartości \(\mu N.\) Jeśli jednak siłę \(F\) przyłożymy prostopadle do belki, do jednego z jej końców, to belka będzie się obracała wokół pewnego ustalonego punktu (różnego od jej środka ciężkości). Na każdy odcinek o masie \(dm\) przesuwanej belki działa siła tarcia \(\mu gdm\) skierowana przeciwnie do kierunku ruchu. Załóżmy, że punkt, wokół którego odbywa się obrót, znajduje się w odległości \(x\) od punktu przyłożenia siły \(F.\) Podczas obrotu o kąt \(\delta \varphi\) praca siły \(F\) równa jest \[W_F = Fx\delta \varphi.\] Praca \(W_F\) jest równa pracy \(W_T\) wykonanej przez siły tarcia. Po obu stronach środka obrotu siły tarcia są skierowane przeciwnie, a wykonana przez każdą z nich praca jest równoważna pracy, jaką wykonałaby wypadkowa sił tarcia działających po każdej stronie środka obrotu przyłożona w połowie odpowiedniego odcinka belki: \[W_T = \biggl(\frac{1}{2}x\cdot \mu x\rho g + \frac{1}{2}(L-x)\cdot \mu (L-x)\rho g\biggr)\delta \varphi.\] Warunek \(W_F = W_T\) pozwala wyznaczyć wartość \(F\): \[F = \frac{1}{2}\mu x\rho g + \mu \rho g \frac{(L- x)^2}{2x}.\] Otrzymaliśmy wartość \(F\) dla zadanej wartości \(x\) określającej położenie środka obrotu. Jeśli nie unieruchomimy wybranego punktu, to rzeczywisty ruch ,,wybierze” wartość \({x = x_0}\) odpowiadającą najmniejszej wartości \(F.\) Jak łatwo sprawdzić, siła \(F\) przyjmuje wartość minimalną \(F_{min}\) dla \(x_0 = L/\sqrt{2}\) i wynosi wtedy: \[F_{min} = \mu \rho gL(\sqrt{2} -1) \approx 0{,}414 \cdot \mu m g.\] Po wykonaniu obrotu o \(180^\circ\) belka zostaje przesunięta o \((\sqrt{2} -1)L.\)